برای بررسی قوانین گمرکی مربوط به کالاهای همراه مسافر ابتدا باید ارجاع هایی که به این مفهوم در قانون امور گمرکی شده است را مورد بررسی قرار بدهیم.

تعریف مسافر:

با جستجو در قانون امور گمرکی در مبحث اول، در عنوان کالای مسافری؛ ماده۷۶ قانون می گوید که منظور از مسافر در این قانون شخصی است که با گذرنامه یا اجازه عبور یا برگ تردد از راه های مجاز به قلمرو گمرکی وارد یا از آنها خارج می شود. در همین ابتدا باید توجه داشت که فردی که مدرک قانونی برای گذر از مرز ندارد یا از راه های مجاز به قلمرو گمرکی تردد نمی کند از نظر این قانون مسافر محسوب نمی شود. برای بهتر درک شدن موضوع باید به  بخش اول؛ قسمت تعاریف، سازمان و کلیات – فصل اول ـ تعاریف –  ماده ۱ـ مفاهیم اصطلاحات گمرکی، قسمت ص – که به تعریف قلمرو گمرکی پرداخته شده هم توجه شود.  در اینجا بیان شده که قلمرو گمرکی آن قسمت از قلمرو کشور است که در آن قانون امور گمرکی اعمال می شود. پس مناطق آزاد و ویژه جز قلمرو گمرکی محسوب نمی شوند. در مورد تفاوت های کلی بین مناطق آزاد و ویژه در آینده صحبت خواهد شد.

دو مصداق دیگر که  برای تلقی شدن اشخاص به عنوان مسافر در متن قانون آمده است به صورت زیر است:

الف ـ شخص غیرمقیم ایران که به طور موقت به قلمرو گمرکی وارد یا از آن خارج می شود. از طرف دیگر می توان نتیجه گرفت که اشخاص غیر مقیم که به قلمرو گمرکی به صورت دایم وارد یا خارج می گردند، مسافر محسوب
نمی شوند.

ب ـ شخص مقیم ایران که از قلمرو گمرکی کشور خارج (مسافر خروجی) یا به آن وارد (مسافر ورودی) می شود.

مطابق تبصره۱ این ماده قانونی مسافران خروجی از قلمرو گمرکی به مقصد مناطق آزاد و ویژه اقتصادی مشمول مقررات این ماده نیستند و درصورتی که از طریق مناطق مذکور از کشور خارج شوند، موظفند کالای همراه خود را به گمرک اظهار نمایند. پس علت وجود بازرسی گمرک در خروجی های جزیره کیش یا قشم این است که باید کالاهای خروجی از این مقاصد بررسی شوند.

مجوز بررسی کنترل مسافر ورودی و خروجی توسط گمرک

در مبحث چهارم آیین نامه قانون امور گمرکی بخش تشریفات و کنترلهای گمرکی،  ماده۷ آمده است کالاها و وسایل نقلیه (زمینی، دریایی و هوایی) که به قلمرو گمرکی وارد یا از آن خارج می شوند، اعم از اینکه مشمول حقوق ورودی باشند یا نباشند و مسافران ورودی و خروجی مشمول کنترلهای گمرکی خواهند بود.

مبحث اول ایین نامه قسمت  ـ کالای مسافری  ماده۱۳۵ـ گمرک ایران می تواند برای انجام تشریفات گمرکی مسافر و کالای همراه مسافران از نظام های کنترلی ازجمله نظام دو مسیره استفاده نماید. انتخاب یکی از مسیرها به وسیله مسافر به منزله اظهار کالا می باشد. منظور از نظام دو مسیره، مسیرهای سبز و قرمز است. در مسیر قرمز مسافر اجازه بررسی و ارزیابی فیزیکی به مامور گمرک می دهد و اظهار می نماید ممکن است کالای خاصی همراه او باشد. در حالی که در مسیر سبز اظهار مسافر به این گونه است که من هیچ کالای غیرمجاز یا تجاری یا ممنوع را همراه خود ندارم. تفاوت این اظهار ( انتخاب مسیر) بار حقوقی زیادی برای مسافر دارد.

در ماده 136 آیین نامه قانون امور گمرکی آمده است که مسافران ورودی یا خروجی از قلمرو گمرکی موظفند کالای همراه خود را به گمرک اظهار نمایند. این اظهار می تواند به صورت شفاهی انجام شود و چنانچه از طرف گمرک به آنان اظهارنامه مخصوص مسافری داده شود باید آن را با دقت تنظیم و به گمرک تسلیم نمایند. چنانچه مسافر اجناس خود را جاسازی و به گمرک اظهار نکرده باشد و گمرک بر اثر بازرسی آنها را کشف نماید مشمول مقررات قاچاق خواهد بود.

اظهار شفاهی همان زمانی است که مامور گمرک در فرودگاه از شما در مورد محتوبات داخل کیف، کوله، چمدان و دیگر محفظه هایی که برای حمل کالا استفاده می شود می پرسد. چه چیزی همراه شماست؟؟

ولی اطلاع داشته باشید چنانچه مسافر جهت انجام تشریفات گمرکی به مأمور گمرک مستقر در مبادی ورودی مراجعه و کالاهای همراه را جهت کنترل بر روی دستگاه آشکار ساز ایکس ری متعلق به گمرک قرار دهد، کالای مزبور به عنوان کالای اظهار شده به گمرک تلقی می گردد.

ترخیص قطعی و موقت کالای مسافری:

در ماده بعدی مرتبط با این موضوع یعنی ماده 77، قانون گذار تعیین کرده است که مسافران غیرمقیم ایران می توانند علاوه بر لوازم شخصی که به طور قطعی قابل ترخیص است اشیای دیگری را به صورت دیگری ترخیص کنند. لوازم شخصی عبارت است از اشیای نو و مستعمل یک مسافر که ممکن است به طور معمول و عرفی در طول سفر برای استفاده شخصی وی لازم باشد.

اشیائی از قبیل جواهرآلات شخصی، اشیاء قابل حمل از جمله دوربین عکاسی و فیلمبرداری با مقدار متناسب فیلم و نوار یا ملزومات آن، پروژکتور فیلم یا اسلاید، دوربین چشمی، آلات موسیقی، ضبط و پخش به همراه نوار و لوح فشرده، گیرنده رادیویی، تلویزیون، ماشین تحریر، ماشین حساب، رایانه شخصی، کالسکه بچه، صندلی چرخدار (ویلچر)، لوازم و تجهیزات ورزشی، تلفن همراه، جعبه وسایل کمکهای اولیه، تجهیزات پزشکی قابل حمل مورد نیاز مسافر و قایق پارویی را که بر اساس آیین نامه اجرائی تعیین می گردد طبق رویه ورود موقت با ارائه تضمین به قلمرو گمرکی ترخیص و وارد نمایند.

پس بر اساس قانون ترخیص کالاهای ورودی مسافری به دو صورت می تواند انجام گردد، ترخیص قطعی و ترخیص موقت. ترخیص قطعی شامل کالاهای غیرتجاری شخصی می شود ولی کالاهای با دوام دیگری که مثال های آنها در متن ماده 77 آمده، می تواند به صورت رویه ورود موقت اظهار شود. در نتیجه این کالاها با خروج مسافر باید از قلمرو گمرکی کشور خارج شوند. نکته حایز اهمیت این است که کالای ورود موقت شده باید در زمان مشخص خود و به صورت کامل از قلمرو کشور خارج گردد و گرنه ممکن است حتی به منجر شدن رای قاچاق کالای ورود موقت شده گردد.

تنظیم اظهارنامه کالای همراه مسافر

در ماده ۴۰ قانون امور گمرکی، بیان شده که موارد زیر از تسلیم اظهارنامه معافند:

 ب ـ کالاهای مسافری، هدیه و سوغات و همچنین نمونه های تجاری به تشخیص گمرک و کالاهای مشمول بندهای (الف)، (ح)، (خ)، (د)، (ص) و (ع) ماده (۱۱۹) این قانون با صدور پته گمرکی، قابل ترخیص است.

همین طور که مشاهده می کنید تشخیص اینکه کالا تجاری یا غیر تجاری باشد فقط و فقط به عهده گمرک ( مامور یا ارزیاب گمرک) می باشد. در صورت تشخیص این نکته کالای همراه مسافر از تسلیم اظهارنامه معاف است. به صورت دقیق تر می توانیم بگوییم در حالتی که تنظیم اظهارنامه نیاز نباشد، بسیاری از مراحل انجام تشریفات گمرکی، اخذ مجوزها، مستندات و انجام رویه به صورت کامل برای کالای ورودی یا خروجی برای ترخیص کالا مورد نیاز نمی باشد.

همچنین مفهوم دیگری که در اینجا به آن اشاره شده است، پته گمرکی می باشد. بر اساس ماده ۱۱۷ـ پته گمرکی یکی از اسناد مثبته گمرکی است که در موارد احتمالی قاچاق می توان به آن استناد نمود. در عمل پته گمرکی برای ترخیص کالاهای غیر تجاری از گمرک صادر می شود.

و دیگر اصطلاح به کار برده شده در این متن اظهارنامه مسافری می باشد. اظهارنامه مسافری؛ فرم چاپی اظهارکالاهای همراه مسافر ورودی که قبل از ورود به قلمرو گمرکی توسط شرکت های هواپیمایی، کشتی های مسافری، قطارهای مسافری، اتوبوس و یا فرودگاه ها و پایانه ها و بنادر در اختیار مسافرین قرار می گیرد. نکته مهم در اینجا و برای این فرم این مساله است که تکمیل این اظهارنامه جنبه حقوقی دارد و باید به صورت کامل و دقیق موارد مختلف در آن ذکر شود.

مسافران ترانزیتی:

مسافران عبوری تا زمانی که سالن عبور (ترانزیت) را ترک نکنند مشمول کنترل های گمرک نخواهند بود، ولی گمرک مجاز است در هر زمان که لازم بداند سالن یا محوطه عبور (ترانزیت) را بازرسی نماید. کشورهایی مانند ترکیه، امارات و قطر در منطقه ما کشورهایی هستند که از بسیاری مسافران ترانزیتی پذیرایی می کنند. این قوانین به صورت بین المللی می باشد و این مقررات در کشورهای دیگر هم اجرا می گردد. نتیجه دیگری که می توان از این نکته برداشت کرد این است که سالن ترانزیت به نوعی جز قلمرو گمرکی کشور محسوب نمی شوند.